Menselijkheid in het systeem, wat vraagt dat van ons?

‘Ze hebben me kapotgemaakt‘ 

Door Hans Blok

Op 20 september 2021 zag ik op de televisie de documentaire ‘Alleen tegen de staat‘. De rillingen liepen over mijn rug. In de documentaire vertellen vijf moeders, die slachtoffer werden van het toeslagenschandaal, in ijzingwekkende monologen hoe hun leven en dat van hun kinderen werd verwoest door een systeem waaruit iedere menselijkheid was verdwenen. Eén van de moeders zegt letterlijk: ‘Ze hebben me kapotgemaakt‘. Daar moest ik iets mee, ik kon niet anders.

 

Mensen van vlees en bloed

Ik ben Hans Blok en werk als strategisch adviseur sociaal domein in de gemeente Haarlemmermeer. Daar adviseer ik op het brede terrein van jeugdzorg, maatschappelijke ondersteuning en werk en inkomen. Ik heb veel met managers en bestuurders te maken en houd hen altijd graag een spiegel voor, vanuit de praktijk. Immers, het sociaal domein gaat over mensen van vlees en bloed.

Je zou dat makkelijk kunnen vergeten. Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw heeft bij de overheid namelijk een managementfilosofie haar intrede gedaan – New Public Management – die naar voorbeeld van het bedrijfsleven sterk gericht is op efficiëntie. Vanuit deze gedachte is de dienstverlening van de overheid meer gedigitaliseerd, geconcentreerd (als burger kun je op steeds minder fysieke plekken terecht) en uitbesteed aan uitvoeringsorganisaties. De overheid is hiermee steeds meer op afstand van burgers komen te staan.

 

Tegenspraak

Efficiëntie verhoudt zich slecht tot nabijheid tussen burgers en overheid. In de leefwereld van burgers draait het om andere woorden en waarden. Het dichter bij elkaar brengen van de leefwereld van burgers en de ‘systeemwereld’ van de overheid, en de mensen om wie het gaat onder de aandacht brengen op de plekken waar beleid wordt gemaakt zijn vormen van tegenspraak. Ik maak daar in mijn rol vaak gebruik van. Tegenspraak is een verbindende taal tussen beide werelden. Een taal die opkomt voor ieders recht. Een taal die de woorden en waarden van de ander (er)kent. 

Als vanzelf kom ik dan bij de documentaire over het toeslagenschandaal. Ik voelde dat ik daar iets mee moest, ik kon niet anders. Die ene uitspraak, ‘ze hebben me kapotgemaakt’, resoneerde dusdanig dat ik in beweging kwam. Ik stuurde een mailtje aan mijn directeur met een opzet voor een bijeenkomst om te luisteren naar gedupeerden en de vraag of zij dit initiatief wilde ondersteunen. Haar antwoord was: ‘Ja, wat mooi!’

Afgelopen 16 mei was het zover. In een theaterzaal kwamen we bijeen met circa 50 collega’s uit het sociaal domein, een wethouder, raadsleden, leden van de rekenkamer – een onafhankelijk orgaan dat de taak heeft het bestuur van de gemeente te toetsen – en leden van de Participatieraad – een onafhankelijk orgaan dat het bestuur gevraagd en ongevraagd adviseert en het beleid bekijkt door de bril van de burger. Naar aanleiding van de documentaire stonden we als gemeente stil bij de vraag ‘Menselijkheid in het systeem, wat vraagt dat van ons?’ Twee gedupeerden uit Haarlemmermeer waren aanwezig en deelden ieder hun eigen, hartverscheurende verhaal. Het werd een onderzoekende ontmoeting.

 

Diep luisteren

Voor de pauze keken we samen de documentaire ‘Alleen tegen de staat’. Maar niet voordat we van Suzanne Leclaire-Noteborn, oprichter van het platform The Curiosophy Collective, een les kregen in de kunst van diep luisteren. Wetenschapper Otto Scharmer beschrijft in zijn boek Theory U vier niveaus van luisteren die essentieel zijn voor bewust en persoonlijk leiderschap.

Niveau 1 Downloading

Deze vorm van luisteren is horen wat je al kent en de rest negeren. Horen wat past binnen je eigen referentiekader ter bevestiging van je eigen wereldbeeld.

Niveau 2 Feitelijk luisteren met open geest

Je hoort wat anderen zeggen, stelt daar vragen over, toont nieuwsgierigheid en observeert data (object- of feitgericht). Door je oordeel uit te stellen en je geest te openen, richt je je op dat wat verschilt van wat je al weet. Je toetst je bestaande kennis aan de nieuwe informatie en kijkt of je vandaaruit je beeld moet bijstellen.

Niveau 3 Empathisch luisteren met open hart

Op het niveau van empathisch luisteren hoor je de ander met zijn of haar gevoelens en tegelijkertijd hoor je de gevoelens van jezelf. Je luistert met je hart. Op dit niveau probeer je je door inlevingsvermogen in de ander te verplaatsen.

Niveau 4 Generatief luisteren met open wil

Bij het vierde niveau gaat het om wakker aanwezig zijn in het nu en openstaan voor alles wat zich aandient. Op dit niveau ontstaat er contact met onze diepste bron, met een andere wijsheid waar we met onze ratio vaak niet bij kunnen. Hiervoor is stilte nodig en ook lef. Lef om controle en zekerheid los te laten en op een andere manier te luisteren.

Muziek kan een waardevolle bijdrage leveren aan diep luisteren, je openstellen. Met ‘live’ trompetspel van André Heuvelman – hij verbindt mensen met muziek, elkaar en zichzelf – namen we een aanloop naar de documentaire. Zichtbaar door de verhalen geraakt gingen we de pauze in.

 

Persoonlijk verhaal

Na de pauze kwam het toeslagenschandaal dichterbij. In een interview met de twee gedupeerden nam Suzanne Leclaire-Noteborn ons stap voor stap mee in hun ontluisterende verhaal. Er was bewust geen interactie met het publiek, dat werd gevraagd te luisteren en een oordeel uit te stellen.

Ook al is het toeslagenschandaal veroorzaakt door de Belastingdienst, in de verhalen kwam ook terug wat wij als gemeente beter hadden kunnen doen in de nasleep ervan (wij hebben als gemeente contact gezocht met alle gedupeerden, om hen te helpen). Wat beide gedupeerden al die jaren hadden gemist, is iemand die (als mens) naast hen stond. Keer op keer stonden ze er alleen voor.

Na de interviews was ik aan de beurt. Ik vertelde over mijn eigen jeugd. Waarin mijn vader regelmatig riep: ‘Ze hebben me kapotgemaakt’. Hij had een goedlopend bedrijf en werd in 1981 in het programma ‘Koning Klant’ (consumentenprogramma VARA) als oplichter afgeschilderd. Jarenlang heeft hij geprocedeerd, tot aan de Hoge Raad. De rechter oordeelde de uitzending als onrechtmatig. Schadevergoeding kreeg mijn vader niet, omdat hij het causale verband tussen de uitzending en het instorten van zijn bedrijf niet heeft kunnen aantonen. Als kind heb ik dat altijd zeer onrechtvaardig gevonden. Op den duur was hij niet meer in staat persoonlijke relaties te onderhouden. Ook niet met mij. In eenzaamheid stierf hij in een klooster. Dit, mijn persoonlijke verhaal, was mijn diepste drijfveer voor het organiseren van deze bijeenkomst. Ik moest wel, ik kon niet anders.

 

Ruimte om zich uit te spreken

Na mijn verhaal begonnen we de dialoog. We zochten onder leiding van André Heuvelman al hummend eerst onze gezamenlijke toonsoort. De dialoog voltrok zich in de vorm van het formuleren van onderzoeksvragen naar aanleiding van wat we hadden gezien en gehoord. Een groot aantal deelnemers deelde hun onderzoeksvraag met de andere aanwezigen. Dat ging gepaard met boosheid, verdriet, frustratie en verlangen. Mijn directeur verwoordde iets dat in veel vragen naar voren kwam, een soort rode draad: ‘Wat belemmert ons een inwoner die om hulp vraagt te helpen?’

Ik mocht afsluiten met een reflectie. Rechtmatigheid en doelmatigheid zijn termen die we vaak gebruiken in het sociaal domein. Rechtmatigheid gaat over het toepassen van wetten en regels. Doelmatigheid gaat over efficiëntie. Een term die we nauwelijks gebruiken is rechtvaardigheid (wat is eerlijk, billijk, fair, humaan), wat betekent dat gelijke gevallen gelijk behandeld behoren te worden en ongelijke gevallen ongelijk. Dit is het gelijkheidsbeginsel, een grondrecht. Rechtvaardigheid raakt aan menselijkheid. ‘Welke positie je ook bekleedt, ik roep jullie op tot menselijkheid!’

 

Om over na te denken

• Wanneer heb jij voor het laatst echt naar iemand geluisterd?
• Hoe pas jij menselijkheid toe in je werk?
• Hoeveel ruimte geef jij als leider voor tegenspraak?

→        Wat wil jij oefenen of doen naar aanleiding van deze blog? Wat is voor jou een ‘moment van de waarheid’ om dit te doen?